چرخ ریسک سر سیاه

نام علمی: Poecile lugubris

نام انگلیسی: Sombre Tit

ویژگی‌های ظاهری:
طول بدن 13 تا 14 سانتیمتر و گستردگی بال‌ها 21.5 تا 23 سانتیمتر است. چرخریسکی متوسط ولی پرجثه به رنگ‌های خاکستری، سیاه و سفید با سر نسبتاً بزرگ و منقار قوی است. نر و ماده تقریباً هم‌شکل و فاقد تغییرات فصلی هستند. زیرگونه P.l. anatoliae در شمال غربی کشور نسبت به سایر زیرگونه‌ها بال‌های کوچکتر و دم بلندتری دارد. پرنده نر تارک سر، پس گردن، چانه و گلوی سیاه دارد که در برخی افراد با ته‌رنگ قهوه‌ای همراه است. گونه‌ها، گوش‌پرها و دو طرف گردن سفید است. روتنه و شانه‌ها زیتونی قهوه‌ای و بال‌ها هم‌رنگ روتنه ولی اندکی تیره‌تر دیده می‌شوند. حاشیه و نوک پوش‌پرهای بزرگتر روی بال‌ها خاکستری‌تر و نوار بالی نامشخصی تشکیل می‌دهد. دم نیز خاکستری قهوه‌ای و گاهی پرهای کناری آن در حاشیه به رنگ سفید خاکستری دیده می‌شوند. زیرتنه یکدست سفید مات و پهلوها ته‌رنگ نخودی خرمایی دارند.

در خارج از دوره جوجه‌آوری، تارک سر و پس گردن سیاه مات، روتنه خاکستری تیره و حاشیه روشن پرهای بال‌ها و دم، باریکتر و منقطع می‌شوند. در پرنده ماده تارک سر قهوه‌ای‌تر و به رنگ سیاه مایل به قهوه‌ای یا دودی دیده می‌شود و روتنه ته‌رنگ زیتونی دارد. پرنده نابالغ شبیه به ماده است ولی تارک سر خاکستری قهوه‌ای دارد و لکه سیاه در چانه و گلو کوچکتر و به رنگ قهوه‌ای خاکستری دیده می‌شود. زیرتنه نیز نخودی‌تر است.

زیرگونه P.l. dubius در جنوب غربی کشور در کوه‌های زاگرس نسبت به زیرگونه قبلی بال‌های بلندتر و دم کوتاه‌تر دارد. تارک سر و پس گردن، چانه و گلو در هر دو جنس سیاه مخملی است، روتنه کرم خاکستری کمرنگ یا شنی خاکستری مات و زیرتنه سفید است. همچنین منقار دراز و باریک‌تر از سایر زیرگونه‌ها است. زیرگونه P.l. kirmanensis در جنوب کشور در استان کرمان نیز نسبت به زیرگونه anatoliae بال‌های بلندتر و دم کوتاه‌تر دارد. لکه‌های سیاه سر و صورت شبیه به زیرگونه P.l. dubius ولی روتنه و شانه‌ها قهوه‌ای‌تر است.

ویژگی‌های زیستی:
دامنه‌های شیبدار و پر درخت کوهستان‌ها با سنگ‌ها و صخره‌های برهنه، درختزارهای باز پهن‌برگ به ویژه توده‌های بلوط و راش، بیدستان‌های حاشیه رودخانه‌ها و باغ‌ها را به عنوان زیستگاه برمی‌گزیند. در خارج از دوره جوجه‌آوری اغلب به تنهایی یا جفت دیده می‌شوند. پروازش شبیه به «چرخریسک بزرگ» است، در فواصل کوتاه مستقیم و افقی و در فواصل طولانی‌تر با حرکات موجی شکل همراه می‌شود. بیشتر از بی‌مهره‌های کوچک و گاهی از بذر گیاهان تغذیه می‌کند.

جوجه‌آوری:
جوجه‌آوری از اوایل فروردین آغاز می‌شود. در این دوره، پرنده‌ها قلمرو تشکیل می‌دهند و جوجه‌آوری خود را آغاز می‌کنند. پرنده‌ها تک‌همسر بوده و آشیانه‌های خود را به صورت کاسه‌ای از مواد گیاهی و پشم می‌سازند. این آشیانه‌ها معمولاً در حفره‌های موجود در تنه درختان یا شکاف صخره‌ها قرار دارند و درون آن با پر پوشانده می‌شود.

پرنده‌ها معمولاً پنج تا هفت تخم نیمه بیضی، صاف و تا حدی صیقلی می‌گذارند. تخم‌ها به رنگ سفید با لکه‌ها و خال‌های قهوه‌ای مایل به قرمز یا قرمز مایل به بنفش هستند و ابعاد آن‌ها معمولاً ۱۷×۱۳.۵ میلی‌متر می‌باشد.

تفریخ تخم‌ها حدود ۱۳ تا ۱۵ روز به طول می‌انجامد و جوجه‌ها در بدو تولد پوشیده از کرک، ناتوان و برای تغذیه وابسته به والدین هستند. جوجه‌ها پس از ۲۱ تا ۲۳ روزگی آشیانه را ترک می‌کنند و معمولاً در حدود ۱۲ روز پس از آن، مستقل می‌شوند. در برخی مناطق، این پرنده‌ها ممکن است دو دسته تخم در هر دوره جوجه‌آوری بگذارند.

پراکنش و فراوانی:
زیرگونه P.l. anatoliae مقیم به نسبت معمول مناطق شمال غربی کشور در کوه‌های کلیبر در آذربایجان شرقی، زیرگونه P.l. dubius مقیم به نسبت معمول نواحی جنوب غربی کشور در امتداد کوه‌های زاگرس تا استان فارس و زیرگونه P.l. kirmanensis نیز مقیم به نسبت معمول جنوب کشور در ارتفاعات استان کرمان است.

وضعیت حفاظت:
در فهرست پرندگان حمایت شده جهانی و ملی قرار ندارد.