چرخ‌ریسک‌بزرگ
نام علمی: Parus major
نام انگلیسی: Great Tit
ویژگی‌های ظاهری:
طول بدن 13.5 تا 15 سانتیمتر و گستردگی بال‌ها 22.5 تا 25.5 سانتیمتر است. چرخریسکی بزرگ‌جثه به رنگ‌های زرد، سبز، سیاه و سفید با دم بلند و پهن و منقار قوی و نوک‌تیز است. نر و ماده تقریباً هم‌شکل و دارای اندک تغییرات فصلی هستند. پرنده بالغ گونه‌ها و گوش‌پرهای سفید رنگ دارد که در سر و گردن سیاه مایل به آبی، به خوبی نمایان است. در حد فاصل پس‌گردن سیاه و روتنه و کتف‌های سبز زیتونی، یک لکه زرد رنگ دیده می‌شود. بال‌ها تقریباً سیاه، حاشیه شاه‌پرهای پرواز آبی خاکستری و نوک شاه‌پرهای سوم سفید است. همچنین پوش‌پرهای کوچکتر و میانی روی بال‌ها آبی خاکستری، حاشیه پوش‌پرهای بزرگتر نیز به همین رنگ و نوک آن‌ها سفید است که نوار بالی مشخصی تشکیل می‌دهند. دمگاه آبی خاکستری، دم آبی مایل به سیاه و پرهای کناری آن سفید هستند. چانه و گلو سیاه و به شکل نوار طولی پهن سیاه رنگی در زیرتنۀ زرد رنگش تا بین پاها امتداد می‌یابد و در این بخش پهن‌تر می‌شود. در خارج از دوره جوجه‌آوری تارک سر مات‌تر و بال‌ها کمرنگ‌تر به نظر می‌رسند. پرنده ماده شبیه به نر است ولی نوار سیاه رنگ در زیرتنه باریک‌تر است و اغلب تا بین پاها نمی‌رسد. پرنده نابالغ شبیه به بالغ‌ها است ولی تارک سر سیاه مات، روتنه خاکستری‌تر، لکه سفید گونه‌ها با ته‌رنگ زرد، زیرتنه زرد مات و نوار طولی در آن مایل به خاکستری دیده می‌شود.
زیرگونه‌های مختلف این پرنده تفاوت‌هایی در رنگ‌ها و الگوهای ظاهری دارند. برای مثال:
- زیرگونه P.m. major در نواحی آذربایجان و اردبیل روتنه سبز زیتونی و زیرتنه زرد با ته‌رنگ سبز دارد.
- زیرگونه P.m. karelini در نواحی جنوبی دریای خزر و کوهپایه‌های البرز تا اطراف گرگان شباهت زیادی به زیرگونه قبلی دارد اما کمی خاکستری‌تر است.
- زیرگونه P.m. blanfordi که در استان‌های کردستان و زنجان، زاگرس و دامنه‌های جنوبی البرز و همچنین شرق البرز از گرگان تا منطقه دشت در مرز استان گلستان و شمال خراسان حضور دارد، بدن کمرنگ‌تر و روتنه خاکستری مایل به سبزتر دارد.
- زیرگونه P.m. intermedius که وضعیت مبهم‌تری دارد، شباهت زیادی به زیرگونه P.m. major دارد.
ویژگی‌های زیستی:
چرخریسک‌ها در درختزارها و توده‌های جنگلی خزاندار و یا مخلوط به نسبت باز را ترجیح می‌دهند و از توده‌های جنگلی سوزنی‌برگ خالص دوری می‌کنند. همچنین در باغ‌ها، پارک‌ها، پرچین‌ها و حتی در کشتزارهایی با درختان و بوته‌های پراکنده دیده می‌شوند. در خارج از دوره جوجه‌آوری در گروه‌های کوچک و بزرگ و اغلب به صورت مخلوط با سایر گونه‌های چرخریسک در حال تغذیه دیده می‌شود. گاهی نیز در طول سال در قلمرو خود باقی می‌ماند و از آن دفاع می‌کند. پروازی روان و سریع، در فواصل کوتاه مستقیم و افقی و در فواصل طولانی‌تر با حرکات موجی شکل دارد. بیشتر از حشرات و در زمستان تا حدی از دانه‌ها و میوه‌های گیاهان تغذیه می‌کند.
جوجه‌آوری:
جوجه‌آوری از اوایل اردیبهشت و با تشکیل قلمرو در درختزارهای باز، باغ‌ها و پارک‌ها آغاز می‌شود. این پرنده تک‌همسر است و به ندرت چند همسر (یک نر با دو ماده) دارد. اغلب جفت‌های سال قبل مجدداً با هم جفت می‌شوند. آشیانه‌هایش کاسه‌ای از ریشک‌ها، خزه‌ها، گلسنگ‌ها، علوفه و پشم است که آن را در حفره‌های موجود در تنه درختان، شکاف دیوارها و صخره‌ها بنا می‌کند و درونش را با مو، الیاف نرم گیاهی و گاهی نیز پر می‌پوشاند. معمولاً هشت تا 13 و گاهی هفت تا 15 تخم نیمه‌بیضی، صاف و تا حدی صیقلی به رنگ سفید با خال‌های قرمز ارغوانی و گاهی ارغوانی کمرنگ و به ابعاد 13.5 × 17.5 میلی‌متر می‌گذارد. تفریخ تخم‌ها 13 تا 14 روز به طول می‌انجامد. جوجه‌ها در بدو تولد پوشیده از کرک، ناتوان و برای تغذیه وابسته به والدین هستند، در 16 تا 22 روزگی آشیانه را ترک و در حدود 14 تا 28 روز پس از آن مستقل می‌شوند.
پراکنش و فراوانی:
چرخریسک به صورت معمول در جنگل‌ها، درختزارهای باز و باغ‌های شمال شرق، شمال و غرب کشور و در امتداد زاگرس تا جنوب استان فارس مشاهده می‌شود.
وضعیت حفاظت:
این پرنده در فهرست پرندگان حمایت‌شده جهانی و ملی قرار ندارد.
