دم جنبانک زرد

نام علمی: Motacilla flava

نام انگلیسی: Yellow Wagtail

ویژگی‌های ظاهری:

طول بدن 15 تا 17 سانتیمتر و گستردگی بال‌ها 23 تا 27 سانتیمتر است. دم‌جنبانکی با تنوع ریختی زیاد است به‌نحوی‌که تاکنون حدود شش تا هفت زیرگونه مختلف از آن در کشور معرفی شده است. نرهای بالغ در بسیاری از زیرگونه‌ها به‌واسطهٔ الگوی رنگی سر که ترکیبی از رنگ‌های زرد، سفید، مایل به آبی، خاکستری و سیاه است، قابل شناسایی هستند، ولی شناسایی ماده‌ها و نابالغ‌ها از یکدیگر به‌ویژه در طبیعت دشوار است. زیرگونهٔ M.f.feldegg در ایران معمول‌تر است. نر و ماده در تابستان متفاوت و دارای تغییرات فصلی هستند. در پرنده نر بالغ، سر و صورت سیاه و فاقد نوار ابرویی سفید است. روتنه و بال‌های خاکستری قهوه‌ای و زیرتنۀ زرد دارد. دم سیاه و پرهای کنار آن سفید است. پرنده ماده بالغ شبیه به نرها در خارج از دوره جوجه‌آوری است و با سر زیتونی خاکستری، نوار ابرویی نازک و ناواضح و زیرتنۀ سفید چرك قابل تفکیک است. پرنده نابالغ روتنهٔ قهوه‌ای مایل به سبز و خال‌هایی در زیر گلو، همچنین نوار ابرویی نخودی و زیرتنۀ صورتی نخودی دارد. سایر زیرگونه‌ها در فصل‌های بهار و تابستان در کشور دیده می‌شوند. پرنده نر در زیرگونهٔ M.f. beema از قزاقستان سر خاکستری کمرنگ و نوارهای ابرویی و گونۀ پهن سفید دارد و اثری از نوار سفید در زیر چشم‌ها دیده می‌شود. زیرگونهٔ M.f. flava از مرکز و شرق اروپا تارک سر خاکستری آبی، گوشپرهای خاکستری تیره و نوارهای ابرویی و گونۀ سفید رنگ دارد. زیرگونهٔ M.f. thunbergi از شمال اوراسیا با تارک سر خاکستری تیره، گوشپرهای سیاه، بدون نوارهای چشمی و گونۀ سفید و اغلب با خال‌های سیاه در سینه شناسایی می‌شود. زیرگونهٔ M.f. lutea از قزاقستان سر زرد با اثری از رنگ سبز در تارک سر و گوشپرها دارد. زیرگونهٔ M.f. melanogrisea از ترکمنستان و افغانستان سر سیاه نظیر زیرگونهٔ M.f. feldegg دارد ولی با نوار گونۀ سفید تفکیک می‌شود. همچنین زیرگونهٔ M.f. leucocephala به‌واسطۀ سر سفید با اثری از رنگ خاکستری کمرنگ روی تارک سر و گوشپرها قابل تشخیص است که احتمالاً از غرب مغولستان به ایران مهاجرت می‌کند.

ویژگی‌های زیستی:

حاشیهٔ رودخانه‌ها، دریاچه‌ها، دشت‌های سیلابی، چراگاه‌های مرطوب، چمنزارهای غرقابی، تالاب‌های نمکی، همچنین کشتزارهای خشک و خلنگزارها را به‌عنوان زیستگاه برمی‌گزیند و از کوهستان‌ها، نواحی خشک، سنگی، اراضی لخت، جنگل‌ها و نواحی بسته دوری می‌کند. در خارج از دورهٔ جوجه‌آوری، پرنده‌ای اجتماعی است و در زمستان بسته به فراوانی غذایی در دسته‌های کوچک دیده می‌شود. برخی نرها در زمستان قلمروهایی را در مجاورت نهرها تشکیل می‌دهند، جایی که منابع غذایی غنی است. پروازی موجی‌شکل دارد که شامل بال‌زدن سریع و غوطه‌وری‌های کم‌عمق با بال‌های بسته است. اغلب بی‌مهره‌های کوچک را از سطح زمین یا آب صید می‌کند. همچنین با پروازی سریع حشرات در حال پرواز را شکار می‌کند.

جوجه‌آوری:

جوجه‌آوری از اواخر اردیبهشت در کشتزارهای آبیاری‌شده، چمنزارهای غرقابی و سواحل رودخانه‌ها با تشکیل قلمرو آغاز می‌شود. تک‌همسر است و آشیانه‌هایش کاسه‌ای از برگ‌ها و ساقه‌های گیاهان است که آن را در چاله‌های کوچک روی زمین بنا می‌کند و دورنش را با مو، پشم و خزه می‌پوشاند. معمولاً پنج تا شش و به ندرت هفت تخم نیمه بیضی، صاف، صیقلی، نخودی کمرنگ یا مایل به خاکستری، با خال‌های متراکم قهوه‌ای و رگه‌های نازک تیره و به ابعاد 19 × 14.1 میلی‌متر می‌گذارد. تفریخ تخم‌ها 11 تا 14 روز به طول می‌انجامد. جوجه‌ها در بدو تولد پوشیده از کرک، ناتوان و برای تغذیه وابسته به والدین هستند. در 10 تا 13 روزگی آشیانه را ترک می‌کنند، در حدود 17 روزگی پرواز می‌کنند و تا چند هفته پس از آن همچنان در کنار والدین باقی می‌مانند. معمولاً یک تا دو دسته تخم در هر دورهٔ جوجه‌آوری می‌گذارد.

پراکنش و فراوانی:

تابستان‌گذرانی و جوجه‌آور معمول تالاب‌های آب شیرین نواحی شمالی و غربی کشور تا استان‌های خوزستان، سیستان و بلوچستان، فارس و بوشهر است. همچنین به‌صورت مهاجر عبوری در نواحی وسیعی از کشور دیده می‌شود.

وضعیت حفاظت:

در فهرست پرندگان حمایت‌شده جهانی و ملی قرار ندارد.