چرخ‌ریسک‌سر‌آبی
نام علمی: Cyanistes caeruleus
نام انگلیسی: Blue Tit
ویژگی‌های ظاهری:
طول بدن 10.5 تا 12 سانتیمتر و گستردگی بال‌ها 17.5 تا 20 سانتیمتر است. چرخریسکی کوچک‌جثه به رنگ‌های آبی، زرد و سفید با دم بلند و منقار کوچک و سیاه رنگ است. نر و ماده تقریباً هم‌شکل و دارای تغییرات فصلی هستند. پرنده بالغ در دوره جوجه‌آوری پیشانی، نوار ابرویی، نوار باریکی در پس سر، گونه‌ها و گوش‌پرهای سفید و تارک سر آبی دارد. نوار چشمی سیاه و نوارهایی به همین رنگ در پس گردن و دور گونه‌ها دارد که به هم متصل می‌شوند. همچنین نوار باریکی به رنگ سیاه مایل به آبی در چانه و گلو دارد که به خط دور گونه‌ها ختم می‌شود. روتنه و شانه‌ها سبز با سایه خاکستری، دمگاه سبز مایل به زرد، پوش‌پرهای روی دم آبی و دم خاکستری آبی تیره است. بال‌ها آبی تیره و نوک پوش‌پرهای بزرگتر روی بال‌ها سفید است که نوار بالی مشخصی روی بال‌ها تشکیل می‌دهد. همچنین حاشیه شاه‌پرهای سوم سبز آبی و نوک آن‌ها سفید مات است که به شکل سه لکه مشخص در زمان بسته بودن بال‌ها نمایان است. زیرتنه از زیر گلو تا پوش‌پرهای زیر دم زرد رنگ است و نوار خاکستری نازکی در مرکز بخش پایینی سینه دارد. در خارج از این دوره، رنگ سفید نوار بالی کاهش یافته و لکه‌های سیاه و آبی بدن گسترش بیشتری می‌یابد. پرنده ماده مات‌تر از نر است، حاشیه شاه‌پرهای ثانویه سبزتر و حاشیه پوش‌پرهای روی بال‌ها مات‌تر به نظر می‌رسد. پرنده نابالغ شبیه به بالغ‌ها است ولی گونه‌های زرد، تارک سر و روتنه قهوه‌ای مایل به سبز مات و بال‌های سبزتری دارد.
زیرگونه‌ها:
- C.c. raddei: در شمال کشور از استان گیلان تا گرگان در استان گلستان روتنه خاکستری مایل به آبی تیره همراه با اندکی ته‌رنگ سبز و زیرتنه زرد مایل به سبز تیره دارد.
- C.c. persicus: در شمال غرب کشور از نواحی غربی استان‌های کردستان و کرمانشاه و در امتداد زاگرس تا استان فارس، روتنه خاکستری مایل به آبی کمرنگ و زیرتنه زرد مایل به سبز کمرنگ دارد.
- C.c. satunini: در نواحی آذربایجان و اردبیل تا شرق استان کردستان و استان همدان و به سمت شرق در امتداد دامنه‌های جنوبی البرز تا منطقه دشت در شرق استان گلستان و همچنین در اطراف بجنورد در شمال خراسان حضور دارد. روتنه خاکستری مایل به آبی روشن و تا حدی با ته‌رنگ سبز (کمرنگ‌تر از روتنه زیرگونه اول و تیره‌تر و سبزتر از روتنه زیرگونه دوم) و زیرتنه یکدست زرد روشن دارد.
ویژگی‌های زیستی:
چرخریسک‌ها در درختزارهای پهن برگ یا توده‌های مخلوط پهن برگ و سوزنی برگ، باغ‌ها و پارک‌ها را به عنوان زیستگاه برمی‌گزینند و در خارج از دوره جوجه‌آوری در تالاب‌ها و بوته‌زارهای کوتاه نیز دیده می‌شوند. این پرنده اجتماعی است و در اغلب اوقات سال در دسته‌های کوچک دیده می‌شود. پروازی سریع و مستقیم دارد که در فواصل طولانی بیشتر موجی‌شکل و نامنظم می‌شود. کنجکاو و پرجنب‌وجوش است و اغلب در جستجوی غذا روی سرشاخه‌های انتهایی درختان و برگ‌ها دیده می‌شود. بیشتر از حشرات و عنکبوت‌ها و در خارج از دوره جوجه‌آوری از میوه‌ها و بذرهای گیاهان نیز تغذیه می‌کند.
جوجه‌آوری:
جوجه‌آوری از فروردین و با تشکیل قلمرو در درختزارها، پارک‌ها، باغ‌ها، پرچین‌ها و کشتزارهای دارای درختان و بوته‌های پراکنده آغاز می‌شود. این پرنده تک‌همسر است و آشیانه‌هایش کاسه‌ای از خزه، پشم، برگ، مو و تار عنکبوت است که در حفره‌ها و شکاف‌های موجود در درختان و دیوارها بنا می‌کند و درونش را با مو و پر می‌پوشاند. معمولاً هفت تا 12 و گاهی پنج تا 16 تخم نیمه‌بیضی، صاف و تا حدی صیقلی به رنگ سفید با خال‌ها و لکه‌های قرمز مایل به بنفش، قرمز روشن یا قهوه‌ای مایل به قرمز و به ابعاد 15.6 × 12 میلی‌متر می‌گذارد. تفریخ تخم‌ها 12 تا 16 روز به طول می‌انجامد. جوجه‌ها در بدو تولد پوشیده از کرک، ناتوان و برای تغذیه وابسته به والدین هستند، در 15 تا 23 روزگی آشیانه را ترک می‌کنند و کمی پس از آن مستقل می‌شوند.
پراکنش و فراوانی:
چرخریسک به صورت معمول در جنگل‌های نواحی شمالی آذربایجان، نواحی جنوبی دریای خزر تا استان گلستان، شمال خراسان و در امتداد زاگرس تا استان فارس مشاهده می‌شود. همچنین جمعیت‌های زمستان‌گذرانی این پرنده در پارک‌ها و باغ‌های نواحی جنوبی البرز دیده می‌شوند.
وضعیت حفاظت:
این پرنده در فهرست پرندگان حمایت‌شده جهانی و ملی قرار ندارد.
