چرخ‌ریسک‌دم‌دراز
نام علمی: Aegithalos caudatus
نام انگلیسی: Long-tailed Tit
ویژگی‌های ظاهری:
طول بدن 13 تا 15 سانتیمتر (با احتساب دم به طول هفت تا نه سانتیمتر) و گستردگی بال‌ها 16 تا 19 سانتیمتر است. چرخریسک کوچک‌جثه و زیبا که به واسطهٔ دم باریک و بلند، منقار کوچک‌سیاه رنگ، حلقهٔ صورتی رنگ دور چشم‌ها و بال‌های کوتاه به آسانی قابل تشخیص است. نر و ماده هم‌شکل و فاقد تغییرات فصلی هستند. پرندهٔ بالغ در زیرگونهٔ A.c.alpinus در شمال کشور در تارک سر، نواری سفید نخودی با رگه‌های قهوه‌ای دارد و در دو طرف آن در بالای چشم‌ها نوار پهن سیاه رنگ و مشخصی دیده می‌شود. گلو معمولاً دارای لکهٔ مایل به سیاه کوچکی است. پس‌سر و بخش بالایی روتنه، خاکستری دودی و تا حدی مخلوط با رنگ سیاه است و روتنه‌ای خاکستری تیره دارد. بال‌ها سیاه مات و دم نیز به همین رنگ دیده می‌شود، ولی پرهای کناری آن سفید است. همچنین پرهای آن از مرکز به سمت کناره‌ها کوتاه‌تر شده و حالت بادبزنی ایجاد می‌کند. زیرتنه نخودی قهوه‌ای مایل به صورتی است. پرندهٔ بالغ در زیرگونهٔ A.c.passekii در غرب کشور تا حدی شبیه به زیرگونهٔ قبلی است، ولی روتنهٔ خاکستری کمرنگ‌تر دارد و زیرتنه، سفید کرم مایل به خاکستری و در پهلوها به صورتی می‌گراید. همچنین نوار مرکزی تارک سر سفید نخودی دیده می‌شود، نوارهای سیاه دو طرف تارک سر باریک‌تر است و گلو فاقد لکهٔ تیره است. پرندهٔ نابالغ نسبت به بالغ‌ها دم کوتاه‌تر دارد، در دو طرف سر ماسک قهوه‌ای رنگ پهنی دیده می‌شود، روتنه قهوه‌ای است و اثری از رنگ صورتی در زیرتنه دیده نمی‌شود.
ویژگی‌های زیستی:
درختزارهای پهن‌برگ باز به ویژه توده‌های بلوط، زبان گنجشک و افرا را به عنوان زیستگاه برمی‌گزیند و بعد از دورهٔ جوجه‌آوری در بوته‌زارها و خلنگ‌زارهای بیرون و حاشیهٔ جنگل‌ها، باغ‌ها، پرچین‌ها و پارک‌ها به سر می‌برد. پروازی سریع، مستقیم و تا حدی نامنظم با حرکات آکروباتیک دارد. پرجنب‌وجوش و ناآرام است، دائماً روی شاخه‌های درختان با جهش‌های کوتاه جابه‌جا می‌شود و به ندرت روی زمین دیده می‌شود. پرنده‌ای اجتماعی است و در زمستان در دسته‌هایی متشکل از اعضای خانواده همان سال، همراه با افراد یاور در دورهٔ جوجه‌آوری، درون قلمروهای مشخص که به شدت از آن دفاع می‌شود، به سر می‌برد. گاهی اوقات نیز دسته‌های مختلف به صورت موقتی به هم ملحق می‌شوند. بیشتر از بندپایان تغذیه می‌کند و آنها را از بخش‌های بالایی بوته‌ها و تاج پوشش درختان و به مقدار کمتر از روی تنه درختان صید می‌کند. در پاییز و زمستان از مواد گیاهی هم استفاده می‌کند.
جوجه‌آوری:
جوجه‌آوری از اوایل فروردین و با تشکیل قلمرو در درختزارهای باز و حاشیهٔ آنها، بوته‌زارها، بیشه‌ها و پرچین‌های انبوه آغاز می‌شود. تک‌همسر است و آشیانه‌های گنبدی شکل (تا حدی استوانه‌ای) و بزرگ با یک دهانهٔ ورودی در کنار آن از خزه، تار عنکبوت و مو درون بوته‌های خاردار بزرگ و یا روی درختان بنا می‌کند، دیواره بیرونی آشیانه را با گلسنگ و درونش را با پر می‌پوشاند. معمولاً هشت تا 12 و گاهی اوقات پنج تا 16 تخم بیضی، صاف، صیقلی، سفید رنگ، گاهی با خال‌های قرمز مایل به بنفش و به ابعاد 14.2 × 10.8 میلی‌متر می‌گذارد. تفریخ تخم‌ها 12 تا 14 روز به طول می‌انجامد. جوجه‌ها در بدو تولد عریان، ناتوان و برای تغذیه وابسته به والدین هستند. در حدود 14 تا 18 روزگی آشیانه را ترک می‌کنند، ولی همچنان در حدود 10 تا 14 روز پس از آن توسط والدین و یاورها مراقبت و تغذیه می‌شوند. گاهی دو دسته جوجه به یکدیگر ملحق می‌شوند و همه والدین و یاورها در پرورش جوجه‌ها مشارکت می‌کنند. گاهی نیز دو دسته تخم در یک دورهٔ جوجه‌آوری می‌گذارد.
پراکنش و فراوانی:
زیرگونهٔ A.c.alpinus به صورت معمول مقیم جنگل‌های نواحی جنوبی دریای خزر و جنگل‌های ارتفاعات کلیبر در آذربایجان شرقی است و زیرگونهٔ A.c.passekii به صورت معمول مقیم جنگل‌های غرب آذربایجان و به سمت جنوب تا منطقهٔ قصر شیرین در استان کرمانشاه و در امتداد جنگل‌های بلوط دامنه‌های غربی زاگرس تا اطراف شیراز در استان فارس است.
وضعیت حفاظت:
در فهرست پرندگان حمایت‌شده جهانی و ملی قرار ندارد.
